Ngành vật liệu xây dựng (VLXD) Việt Nam đang ở giai đoạn phải tăng tốc phát triển để phục vụ nhu cầu hạ tầng, đô thị hóa, vừa đối mặt sức ép giảm phát thải để thực hiện mục tiêu Net Zero vào năm 2050. Dù đã có nhiều cam kết, chương trình hành động, nhưng trên thực tế, doanh nghiệp trong ngành vẫn loay hoay tìm hướng đi cụ thể khi thiếu một bộ tiêu chí chung để xác định đâu là sản phẩm xanh thực sự.
PGS.TS Lê Trung Thành, Vụ trưởng Vụ Khoa học Công nghệ Môi trường và VLXD (Bộ Xây dựng), cho biết tại hội thảo chuyên ngành tại TP Hồ Chí Minh cuối tháng 6, ngành VLXD có vai trò then chốt trong phát triển hạ tầng, nhà ở, đô thị và là động lực quan trọng cho nền kinh tế. Ngành đóng góp khoảng 6% GDP, doanh thu hàng năm đạt khoảng 24 tỷ USD, năng lực sản xuất thuộc nhóm đầu thế giới với 120 triệu tấn xi măng, 830 triệu m² gạch ốp lát, 26 triệu sản phẩm sứ vệ sinh, 330 triệu m² kính xây dựng mỗi năm.
Tuy nhiên, Vụ trưởng chỉ ra nghịch lý tiềm lực sản xuất lớn, chất lượng sản phẩm ngày càng cao nhưng ngành lại tiêu hao nhiều tài nguyên, phát thải lớn, trong khi yêu cầu về môi trường ngày càng khắt khe. Đặc biệt, quy định, tiêu chuẩn xác định vật liệu xanh vẫn chưa đồng bộ, gây khó cho doanh nghiệp.
Vận chuyển xi măng trong nhà máy của SCG Việt Nam.
SCG Việt Nam hiện là một trong những doanh nghiệp sản xuất xi măng theo đuổi việc giảm nguyên liệu hóa thạch, hướng đến mục tiêu phát thải về 0. Ông Trương Bỉnh Hồ, Phó Giám đốc Quan hệ khách hàng và Truyền thông Công ty TNHH Vật liệu xây dựng Xi măng SCG Việt Nam, cho biết công ty đã đặt mục tiêu cắt giảm 30% tỷ lệ phát thải carbon nhờ những giải pháp giảm dần phụ thuộc nhiên liệu than, phát triển sản phẩm low carbon, đầu tư công nghệ thu hồi nhiệt năng.
"Chúng tôi định hướng giảm 30% nhiên liệu than, tập trung vào các sản phẩm low carbon, sử dụng công nghệ chuyển đổi thu hồi nhiệt năng, giảm 30% nhiệt năng trong nhà máy, tổng quan hết các quy trình hiện tại chúng tôi cắt giảm được 30% tỷ lệ phát thải carbon", ông Hồ nói.
Nhưng đó mới là một phần, còn để được công nhận là sản phẩm xi măng xanh, thì cần một bộ tiêu chí rõ ràng, minh bạch và được cấp phép bởi một đầu mối quản lý thống nhất. Theo ông, hiện việc cấp phép, chứng nhận liên quan VLXD còn chia cho nhiều bộ ngành, mỗi nơi một quy định khiến doanh nghiệp gặp khó khi chứng minh năng lực sản phẩm thân thiện môi trường. "Nếu chỉ cần một cơ quan quản lý, phê duyệt, sẽ thuận lợi hơn cho doanh nghiệp", ông nói.
Không chỉ ngành xi măng, các doanh nghiệp ngành sơn – một nhánh quan trọng trong lĩnh vực VLXD – cũng đang phải đối mặt bài toán phát thải. Ông Nguyễn Thanh Hải, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Hóa dầu công nghệ cao HI-PEC, cho biết hầu hết sản phẩm sơn hiện nay đều được sản xuất từ dầu mỏ, khi sử dụng hoặc đốt cháy có thể sinh ra CO2.
"Để tiến đến Net Zero, chúng tôi bắt buộc nghiên cứu sơn mới không phát thải CO2, như sơn vôi đã được dùng từ hàng nghìn năm, hay phát triển sơn dẫn điện, dẫn nhiệt. Nhưng quan trọng nhất, người tiêu dùng, cả nhà sản xuất đều cần biết đâu là sơn sinh thái, đâu là sơn xanh – điều này ở Việt Nam chưa có khung tiêu chí rõ ràng", ông Hải nói.
Ông Hải đề xuất Nhà nước nên sớm ban hành tiêu chuẩn, quy chuẩn cụ thể phù hợp thông lệ quốc tế như ISO, để các doanh nghiệp có cơ sở áp dụng đồng nhất. "Nếu không, sẽ dẫn đến tình trạng mạnh ai nấy làm, mỗi nơi tự công bố xanh, nhưng thực chất chưa chắc đảm bảo đúng cam kết giảm phát thải", ông nhấn mạnh.
Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, hiện ngành VLXD chiếm tỷ lệ phát thải đáng kể trong tổng phát thải quốc gia, nhất là nhóm xi măng, gạch đất sét nung. Để hỗ trợ doanh nghiệp theo đuổi mục tiêu giảm phát thải, Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ như giảm thuế clinker từ 10% xuống 5% từ cuối tháng 5; xây dựng Chiến lược phát triển VLXD đến 2030, tầm nhìn 2050 với định hướng công nghệ tiên tiến, tiết kiệm năng lượng, thân thiện môi trường.
Tuy nhiên, theo ông Lê Trung Thành, chính sách thuế, tín dụng xanh mới chỉ là điều kiện cần, còn điều kiện đủ là khung pháp lý và tiêu chí cụ thể để doanh nghiệp biết họ phải sản xuất gì, kiểm soát ra sao, kiểm định thế nào để sản phẩm đạt chuẩn xanh.
Nhiều chuyên gia cho rằng, bài toán chuyển đổi Net Zero không chỉ là gánh nặng, mà còn là cơ hội để doanh nghiệp VLXD tái cấu trúc, tăng năng lực cạnh tranh, tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu đang đặt tiêu chí carbon ngày càng cao. Song để biến áp lực thành động lực, rất cần sự đồng hành chặt chẽ từ chính sách.