Bùn thải và sức ép đô thị hóa
Trong nhiều năm, bùn thải từng là "bài toán nan giải" của các đô thị và khu công nghiệp – vừa tốn chi phí xử lý, vừa tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm thứ cấp.
Theo ước tính của Bộ Tài nguyên và Môi trường, mỗi năm Việt Nam phát sinh khoảng 2,5–3 triệu tấn bùn thải từ các hệ thống xử lý nước thải sinh hoạt, khu công nghiệp và nhà máy chế biến. Trong đó, chỉ một phần nhỏ được tái sử dụng hoặc xử lý đạt chuẩn, còn lại chủ yếu chôn lấp tạm thời hoặc đốt, gây lãng phí tài nguyên và phát thải khí nhà kính.
Bùn thải được đưa vào xử lý để tái sinh thành nguyên liệu sản xuất gạch, gốm, ximăng hóa. (Ảnh nguồn internet)
Tại TP.HCM, riêng Nhà máy xử lý nước thải Bình Hưng và Tham Lương – Bến Cát đã tạo ra hàng trăm tấn bùn mỗi ngày. Bùn chứa nhiều hợp chất hữu cơ, kim loại nặng, vi sinh vật và vi chất dinh dưỡng, nếu không được xử lý triệt để sẽ gây ô nhiễm đất, nước ngầm và không khí.
"Bùn thải không phải là rác, mà là hỗn hợp vật chất có giá trị nếu được phân tích và xử lý đúng công nghệ. Vấn đề là chúng ta chưa thực sự coi nó như một tài nguyên có thể khai thác", PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy, Khoa Môi trường (Đại học Bách khoa TP.HCM) nhận định.
Công nghệ "biến" bùn thải thành giá trị
Hiện tại đã có nhiều công nghệ tiên tiến được áp dụng tại Việt Nam và quốc tế nhằm tái sinh bùn thải thay vì chỉ xử lý. Như công nghệ sinh học (bio-treatment): sử dụng hệ vi sinh vật và enzyme phân hủy bùn hữu cơ, tạo ra phân compost, nguyên liệu cải tạo đất hoặc phụ gia cho nông nghiệp.
Bên cạnh đó công nghệ nhiệt phân (pyrolysis), chuyển hóa bùn thành khí sinh học (biogas), dầu sinh học và than hoạt tính, giúp thu hồi năng lượng và giảm phát thải carbon.
Công nghệ gốm hóa, xi măng hóa: tận dụng tro và bùn khô làm nguyên liệu sản xuất gạch, gốm, xi măng, vừa tiết kiệm tài nguyên khoáng sản, vừa giảm chi phí chôn lấp.
Đặc biệt, tại Bình Dương, Công ty Cổ phần Môi trường Á Châu đã thử nghiệm mô hình sấy – đốt kết hợp thu hồi năng lượng, biến bùn thải thành viên nhiên liệu RDF dùng cho lò xi măng. Trong khi đó, Công ty Indefol đang phát triển công nghệ ép – nung bùn thải thành gạch không nung, với tỉ lệ tái sử dụng đạt hơn 80%.
Bùn thải tái sử dụng trong vật liệu xây dựng, nông nghiệp và năng lượng... (ảnh nguồn internet)
"Trước đây, doanh nghiệp phải chi tiền để xử lý bùn. Giờ đây, nhờ công nghệ, họ có thể biến chi phí thành lợi nhuận. Nếu có cơ chế hỗ trợ phù hợp, ngành này có thể hình thành chuỗi giá trị tuần hoàn rất tiềm năng", ông Lê Quốc Thịnh, Giám đốc Indefol nói.
Cần khung pháp lý và tiêu chuẩn kỹ thuật cho tái chế bùn thải
"Để thúc đẩy tái chế bùn thải, Việt Nam cần xác lập rõ tiêu chuẩn kỹ thuật quốc gia cho từng nhóm ứng dụng: làm vật liệu xây dựng, phân bón, nhiên liệu… Khi doanh nghiệp có khung pháp lý minh bạch, họ mới mạnh dạn đầu tư dây chuyền công nghệ", PGS.TS Nguyễn Văn Phước, Viện Môi trường và Tài nguyên (ĐHQG TP.HCM).
Theo các chuyên gia, điều quan trọng không chỉ là công nghệ mà là chuyển đổi tư duy quản lý. Bùn thải cần được nhìn nhận như một "nguồn nguyên liệu thứ cấp", có thể tái chế và thương mại hóa.
Ông Nguyễn Đức Tùng, đại diện Viện Chiến lược, Chính sách Tài nguyên và Môi trường, cho rằng: "Nếu trước đây mục tiêu là xử lý để không gây ô nhiễm, thì nay chúng ta phải đặt mục tiêu là khai thác để mang lại giá trị. Điều đó đòi hỏi khung pháp lý mới – coi bùn thải là tài nguyên tuần hoàn, không phải chất thải nguy hại".
Cụ thể tại một số quốc gia như Nhật Bản, Đức, Hàn Quốc đã đạt tỷ lệ tái sử dụng bùn thải lên tới 70–90%, nhờ áp dụng chính sách khuyến khích đầu tư công nghệ và ưu đãi thuế. Tại Việt Nam, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 đã mở ra khung pháp lý cho kinh tế tuần hoàn, nhưng việc thực thi vẫn cần cụ thể hóa bằng quy chuẩn kỹ thuật, chính sách tín dụng xanh và cơ chế mua điện – năng lượng từ bùn thải tái chế.
Bộ Tài nguyên và Môi trường đang xây dựng quy chuẩn về tái sử dụng bùn thải trong vật liệu xây dựng, nông nghiệp và năng lượng, đồng thời khuyến khích doanh nghiệp tham gia Đề án "Không rác thải chôn lấp đến 2030".
Theo đại diện Tổng cục Môi trường, thời gian tới sẽ có cơ chế hỗ trợ thí điểm cho các dự án chuyển hóa bùn thải, tương tự mô hình xử lý rác sinh hoạt phát điện. Các địa phương như Bình Dương, Đà Nẵng, Bà Rịa – Vũng Tàu được xem là điểm sáng tiên phong trong đầu tư công nghệ xử lý bùn thải khép kín.
Các chuyên gia cũng thống nhất rằng, công nghệ chỉ là điều kiện cần, yếu tố quyết định vẫn là cơ chế thị trường và sự đồng hành của chính sách công. Khi lợi ích môi trường gắn liền với lợi ích kinh tế, việc "biến bùn thải thành tài nguyên" sẽ không chỉ là khẩu hiệu, mà là hiện thực – góp phần xây nền kinh tế tuần hoàn Việt Nam vững chắc hơn.
Ông Trần Minh Hải, chuyên gia kinh tế môi trường, đề xuất: Nhà nước nên có chính sách ưu đãi tín dụng xanh, giảm thuế thu nhập cho doanh nghiệp tái chế bùn thải và hỗ trợ cấp chứng nhận ‘sản phẩm tái sinh thân thiện môi trường’. Đây là cách khuyến khích khu vực tư nhân biến xử lý thành ngành công nghiệp thực thụ.